သမုိင္းတေကြ႕မွ ႏိုင္ငံျခားသားမ်ား (အိပ္ခ်္ဖိလဒင္းေဟာ)

ဆရာပါရဂူ ျမန္မာျပန္သည့္ “သီေပါ၏ မေဟသီ” စာအုပ္သည္ လူႀကိဳက္မ်ား၍ အႀကိမ္ႀကိမ္ျပန္လည္ ထုတ္ေ၀ရေသာ စာအုပ္ျဖစ္သည္။ ယင္းစာအုပ္ကို ဆရာပါရဂူသည္ အိပ္ခ်္ဖိလဒင္းေဟာ (H.Fielding Hall) ေရးသည့္ Thibaw’s Queen ကို ျမန္မာျပန္ဆို ထားျခင္းျဖစ္သည္။

ဖိလဒင္းေဟာသည္ ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ သီေပါမင္းတရား ပါေတာ္မမူခင္ ကပင္ ေရာက္႐ွိေနသည္။ သူ၏စာမ်ား အရ သိရသည္မွာ သူသည္ ျမန္မာႏုိင္ငံသို႔ မလာမီ အိႏၵိယ၌ (၆) ႏွစ္တာမွ် ေနခဲ့ဖူးေလသည္။ သူ၏စာမ်ား ထဲတြင္ မၾကာခဏ သူ၏အေတြ႕အႀကံဳမ်ားကို အေျခခံၿပီး ျမန္မာျပည္ႏွင့္ အိႏိၵယကို ႏႈိင္းယွဥ္ေရးသား ထားသည္ကို ေတြ႕ရသည္။

ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ မည္သို႔မည္ပံုစတင္ေရာက္လာသည္ကို မသိရေသာ္လည္း အထက္ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ ေရာက္႐ွိသြားျခင္းမွာမူ ဘံုေဘဘားမား သစ္ကုမၸဏီ အမႈေဆာင္တစ္ဦးအျဖစ္ျဖင့္ ေရာက္႐ွိသြားျခင္းျဖစ္သည္။ အဂၤလိပ္တို႔သည္ နယ္ခ်ဲ႕ လိုေသာေၾကာင့္ ျမန္မာႏုိင္ငံကို သိမ္းပိုက္သည္ကို ဖံုးကြယ္လိုသည့္အတြက္ ဟိုနယ္သည္နယ္ အေၾကာင္းျပခဲ့သည္။ ျမန္မာအစိုးရႏွင့္ သစ္ကုမၸဏီတို႔၏ ပဋိပကၡ သည္ တတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာ စစ္ပြဲ ျဖစ္ပြားလာ၍၊ ျမန္မာႏုိင္ငံကို သိမ္းပိုက္ယူငင္ေရးအတြက္ အကြက္တစ္ကြက္ျဖစ္လာသည္။

ယင္းသို႔အားျဖင့္ ျမန္မာႏုိင္ငံကို တစ္ဇာတ္သိမ္းေစခဲ့ေသာ စစ္မီးေမႊးေပးသည့္ တရားခံမွာ ဘံုေဘ ဘားမား သစ္ကုမၸဏီ ျဖစ္သည္။သစ္ကုမၸဏီ၏ အမႈထမ္းတစ္ဦး အျဖစ္ ေရာက္႐ွိလာသူျဖစ္၍ ဖိလဒင္းေဟာ သည္ ျမန္မာ့သမုိင္းႏွင့္လည္း ဆက္စပ္ေနသူဟု ဆိုက ဆိုႏုိင္ေပသည္။ ဘံုေဘဘားမားသစ္ကုမၸဏီ၏ အမႈထမ္းတစ္ဦးျဖစ္သည့္အေလ်ာက္ ထိုစဥ္က သစ္ကုမၸဏီေၾကာင့္ ေပၚေပါက္လာရ သည့္ ျပႆနာ အ႐ႈပ္ အေထြးကို ဖိလဒင္းေဟာသည္ တဆင့္စကားမဟုတ္ ကိုယ္တုိင္ကိုယ္က် သိ႐ွိလားသူျဖစ္သည္။ သို႔ျဖစ္၍ သူ၏ Thibaw’s Queen (သီေပါ၏မေဟသီ) စာအုပ္၌-

“၁၈၈၄ ခုႏွစ္အတြင္း၌ ျဖစ္ပ်က္သည့္အျဖစ္အပ်က္ဟု ကၽြႏု္ပ္ထင္သည္။ ျမန္မာႏိုင္ငံအစိုးရက ႏွစ္ဦးႏွစ္ ဖက္ ခ်ဳပ္ဆိုထားသည့္ အငွားစာခ်ဳပ္ကို ဘံုေဘဘားမားကုမၸဏီက ခ်ိဳးေဖာက္ေၾကာင္းေတြ႕ရသည္ဟု ဆိုေလသည္။ အႀကီးစားကၽြန္းသစ္မ်ားကို အက်င့္ပ်က္ျပား ေနသည့္ ျမန္မာအရာ႐ွိမ်ား၏ ပူးေပါင္းေဆာင္ ႐ြက္မႈျဖင့္ နယ္စပ္႐ွိအစိုးရစခန္းမ်ားမွတဆင့္ အေသးစားကၽြန္းသစ္မ်ားအေနႏွင့္ ခိုးထုတ္သည္။ မမွန္မကန္လုပ္သည့္အတြက္ အေကာက္ခြန္ အမ်ားအျပားဆံုး႐ႈံးနစ္နာသြားရသည္။ တင္းတင္းၾကပ္ၾကပ္ စံုစမ္းစစ္ေဆးမႈျပဳလုပ္ခဲ့ရာ ယင္းကဲ့သို႔ မသမာေသာနည္းျဖင့္ ကၽြန္းသစ္မ်ားကို ခိုးထုတ္ေနသည္မွာ ကာလၾကာၿပီျဖစ္ေၾကာင္းသိ႐ွိရသည္ ဟု ျမန္မာအစိုးရက ဆိုေလသည္။

ဘံုေဘဘားမားကုမၸဏီက မဟုတ္ရေၾကာင္း ျငင္းဆိုသည္။ ကၽြန္းသစ္မ်ား ခိုးထုတ္သျဖင့္ နစ္နာဆံုး႐ႈံး သြားေသာ အခြန္အေကာက္ကို သူတို႔ခန္႔မွန္းထားသည့္အတုိင္းေပးရန္ႏွင့္ ဒဏ္ေငြအေနႏွင့္ လည္း ေငြအေျမာက္အျမားေဆာင္ရန္ ဘံုေဘဘားမား အစုိးရအား အမိန္႔ခ်မွတ္လိုက္ေလ သည္။ ျမန္မာအစိုးရက မိမိအားေပးရန္ ဘံုေဘဘားမားကုမၸဏီအား ခ်မွတ္လိုက္ သည့္ ေငြအေရ အတြက္ မွာ စတာလင္ေပါင္ ေငြႏွစ္သိန္းငါးေသာင္းခန္႔႐ွိေပသည္။ အငွားစာခ်ဳပ္ကို ဖ်က္သိမ္းပစ္ရန္လည္း စကားျပန္ ေလသည္။ ဘံုေဘဘားမားကုမၸဏီသည္ ၾကြယ္၀ခ်မ္းသာသည့္ ကုမၸဏီတစ္ခုျဖစ္သည္။ သို႔ရာတြင္ ယခုေလာက္ မ်ားျပားသည့္ ဒဏ္ေငြကို ေဆာင္ရၿပီး အငွားစာခ်ဳပ္ကိုလည္း ဖ်က္သိမ္းလုိက္ရမည္ဆိုလွ်င္ ကုမၸဏီပ်က္စီးလုနီးနီးျဖစ္သြားႏုိင္စရာ ႐ွိေလသည္။ သို႔ျဖစ္၍ ဘံုေဘဘားမားကုမၸဏီက အိႏၵိယအစိုးရအား တုိင္ၾကားေလသည္။ ေဘးက်ပ္နံက်ပ္ျဖစ္ေသည့္ ဘံုေဘဘားမားကဲ့သို႔ေသာ ၾကြယ္၀ခ်မ္သာသည့္ ကုမၸဏီဘက္က ရပ္ဖို႔ရန္ ဆႏၵျပင္းျပေနသည့္ အိႏၵိယအစိုးရ သည္ ျမန္မာအစိုးရအား စကားကမ္းလွမ္းၾကည့္ေလသည္။

ယင္းေစ့စပ္ကမ္းလွမ္းခ်က္၌ မည္သည့္အခ်က္အလက္မ်ား ပါသည္ဆိုသည္ကိုမူ ကၽြႏု္ပ္မသိေပ။ သို႔ရာတြင္ ေစ့စပ္ကမ္းလွမ္းခ်က္မွာ ပ်က္ျပားသြားေလသည္။ ထိုအခ်ိန္မတိုင္မီကလည္း ဘံုေဘဘားမား ကုမၸဏီသည္ မိဘုရားႀကီးႏွင့္ ၾသဇာတိကၠိမ ႐ွိသည့္ မွဴးမတ္မ်ားထံ ခ်ဥ္းကပ္ၿပီး မိမိတို႔ အလိုက်ျဖစ္ေရးအတြက္ ေဆြးေႏြးၾကည့္ခဲ့ဖူးသည္။ သို႔ေသာ္လည္း ေအာင္ျမင္မႈမရ႐ွိေပ။ ထိုနည္း အတိုင္းပင္ ယခုအိႏၵိယအစိုးရအေနႏွင့္ ကုမၸဏီအက်ိဳး အတြက္ ၾကား၀င္ျပန္ေသာ အခါ လည္း ေအာင္ျမင္မႈမရ႐ွိခဲ့ေပ။ ျမန္မာအစိုးရကမူ တေ႐ြးသားမွ အေလ်ာ့မေပးေပ။ ဤသို႔ ထုတ္ေဖာ္ေျပာ ဆုိေလသည္။ “ဒီကုမၸဏီဟာ အင္မတန္ေကာက္ က်စ္စဥ္းလဲတယ္။ သူတို႔အမႈကို အခုလို စီရင္ခ်က္ခ်တာ အင္မတန္တရားမွ်တတယ္။ ဘာမွ သံသယျဖစ္ေနစရာမ႐ွိဘူး။ ကုမၸဏီဟာ ျမန္မာအစိုးရရဲ႕ အခြန္ အေကာက္အေရအတြက္ ေျမာက္ျမားစြာကို မသမာတဲ့နည္းကိုသံုးၿပီး နစ္နာဆံုး႐ႈံးသြားေအာင္ လုပ္ တယ္။ ျမန္မာအစိုးရရဲ႕ အရာ႐ွိမ်ားကိုလည္း သူတို႔ရဲ႕ အျပစ္ကို ဖံုးကြယ္လိုတဲ့အတြက္ အက်င့္ပ်က္ျပားသြားေအာင္လုပ္တယ္။ ျမန္မာႏုိင္ငံဘုရင္မင္းတရားႀကီးဟာ ဘုရင္တစ္ဆူျဖစ္တယ္။ အျပစ္က်ဴးလြန္တဲ့လူဟာ အဂၤလိပ္လူမ်ိဳးျဖစ္ေစကာမူ ဘုရင္မင္းတရားႀကီးအေနနဲ႔ မိမိတရားသည္ မွန္သည္ထင္သည့္အတုိင္းသာ တရားစီရင္လိမ့္မယ္။ အခုဒီအမႈနဲ႔ပတ္သက္ၿပီး တရားစီရင္ၿပီးၿပီ။ ျပန္လည္ ႐ုပ္သိမ္းလို႔ မရေတာ့။ ဒဏ္ေငြကို ခ်က္ခ်င္းေဆာင္ရမယ္။ ဒါမွမဟုတ္ရင္ အငွားစာခ်ဳပ္အားလံုးကို ခ်က္ခ်င္း ဖ်က္သိမ္းပစ္မယ္”

သို႔ရာတြင္ ထိုစီရင္ခ်က္ကို အေကာင္အထည္ေဖာ္ရာ၌မူ ျမန္ျမန္ထက္ထက္မ႐ွိေပ။ ျမန္မာအစိုးရ သည္ ေအးတိေအးစက္ ႏိုင္လွသည္။ အမႈမွာ ၁၈၈၅ ခုႏွစ္ ေႏြဥတုကုန္သည္အထိ ေမ်ာသြားေလသည္။ မိုးသားတိမ္လိပ္တို႔သည္ မည္းေမွာင္နက္ခ်ိပ္လာ ၾကေလသည္။ မခၽြတ္ျဖစ္ရေတာ့မည့္ စစ္ပြဲလည္းနီးသထက္နီးလာေလသည္။ တုိင္းျပည္တခြင္လံုးတြင္ ေကာလဟာလ သတင္းမ်ား ပ်ံ႕ႏွံ႕ေနသည္။ တုိင္းသူျပည္သားတို႔သည္ က်ေရာက္လာမည့္ေဘးဒုကၡကို လွမ္းေမွ်ာ္ရမ္းဆၿပီး၊ ဂဏာမၿငိမ္ျဖစ္ေနၾကသည္။ ျမန္မာအစိုးရသည္ ေအာက္ျမန္မာႏုိင္ငံသို႔ လူယံုမ်ားကို ေစလႊတ္ၿပီး ပုန္ကန္ ထၾကြမႈျဖစ္ေပၚလာေအာင္ လႈံ႕ေဆာ္ခိုင္းသည္ဟု သတင္းထြက္လာသည္။

အေျမာက္တပ္ဗိုလ္မွဴးႀကီးတစ္ဦးသည္ ကၽြႏု္ပ္တို႔၏ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ႀကီးမ်ားအေျခအေန သံုးသပ္ၾကည့္ႏုိင္ေအာင္ မႏၱေလးၿမိဳ႕သို႔ တက္သြားၿပီး မႏၱေလးၿမိဳ႕၏ ကာကြယ္ေရးအေျခအေနကို ေလ့လာစံုစမ္းေလသည္။ သူ႔ကိုဖမ္းဆီးရန္ ေနာက္ေယာင္လုိက္ေသာ္လည္း အခ်ိန္မီလြတ္ ေျမာက္ သြားေလသည္။ သူ႔ကိုေခၚေဆာင္ သြားေသာ ကုန္သေဘၤာကပၸတိန္သည္ သူလွ်ိဳတစ္ဦးအား ကူညီမိသည့္အတြက္ အသတ္ခံရလုနီးနီးျဖစ္ သြားခဲ့ေလသည္။ ျမန္မာအစိုးရသည္ မိမိတို႔၏ အေျခအေနကို လာေရာက္စံုေထာက္သည့္ ဗိုလ္မွဴးႀကီး၏ လုပ္ရပ္ကို သိရသည့္ အတြက္ အႀကီးအက်ယ္ေဒါသထြက္သြားၿပီးလွ်င္ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕သို႔နာက်ည္းစြာျဖင့္ စာခၽြန္ေတာ္ေရးသားေပးပို႔ၿပီး ကန္႔ကြက္ေလသည္။ သို႔ရာ တြင္ ျမန္မာအစိုးရ၏ ကန္႔ကြက္စာကို အဂၤလိပ္ အစိုးရက မဖြယ္မရာ လုပ္ပစ္ေလသည္။

သို႔ျဖစ္ရာ အေျခအေနသည္ ဆိုးသထက္ ဆိုးသြားေလသည္။ ထိုအေတာအတြင္း အိႏၵိယမွ ျမန္မာျပည္သို႔ စစ္တပ္မ်ားပို႔ၿပီး လွ်င္ မိုးပါးသြားသည္ႏွင့္တၿပိဳင္နက္ မႏၱေလးသို႔ ခ်ီတက္ႏိုင္ရန္အဆင္ သင့္ ျဖစ္ေအာင္ ျပင္ဆင္ေနေလသည္။ မႏၱေလးၿမိဳ႕သည္ ဧရာ၀တီျမစ္ ကမ္းနေဘးတြင္ တည္႐ွိေန သည္။ ေရလမ္းခရီးအရ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕မွ မိုင္ခုနစ္ရာေ၀းၿပီး ကၽြႏ္ုပ္တို႔၏ နယ္ျခားစခန္းၿမိဳ႕ျဖစ္ သည့္ သရက္ၿမိဳ႕မွ မုိင္ ၄၀၀ ေ၀းေလသည္။ စစ္တပ္ခ်ီတက္ရမည္မွာ ေရေၾကာင္းခရီး က ျဖစ္ေလသည္။ ျမစ္ထဲတြင္ သြားလာ ခုတ္ေမာင္းေနသည့္ သေဘၤာမ်ားစြာကို ငွားရမ္းၿပီးလွ်င္ အေျမာက္ မ်ားတပ္ဆင္လုိက္ေလသည္။ စစ္တပ္ကို သယ္ေဆာင္သြားႏုိုင္ရန္ အတြက္ တြဲသမၺာန္မ်ားကို သေဘၤာမ်ား၌ ခ်ိတ္ဆြဲေလသည္။ စစ္ျပင္ဆင္မႈမွာ လ်င္ျမန္သည္။ ေစ့စပ္သည္။

ျမန္မာဘုရင္ဘက္ကလည္း စစ္ျပင္ဆင္မႈမ်ားျပဳလုပ္ေလသည္။ မ်ားမ်ားစားစားေတာ့မဟုတ္ေပ။ မႏၱေလးမွ စစ္တပ္တခ်ိဳ႕ကို မင္းလွ သို႔လည္းေကာင္း၊ အေ႐ွ႕ဘက္နယ္စပ္သို႔လည္းေကာင္း ပို႔ေလသည္။ စစ္သည္တပ္သားမ်ားကို အေရအတြက္ တိုုးျမႇင့္ရန္ႏွင့္ လက္နက္တပ္ဆင္ေပးရန္အတြက္လည္း ႀကိဳးပမ္းအားထုတ္ေလသည္။ သို႔ရာတြင္ စည္းကမ္းေသ၀ပ္မႈ လည္း မ႐ွိေပ။ စနစ္တက် လည္းမ႐ွိေပ။ ထိုအခ်ိန္ ထိုကာလတြင္ ျမန္မာဘုရင္အတြက္ ျမန္မာ့တပ္မေတာ္ကို ဦးစီးကြပ္ကဲမည့္ မဟာဗႏၶဳလ စစ္သူႀကီးလည္း မ႐ွိေတာ့ ေပ။ အံ့ၾသစရာေကာင္းေလာက္ေအာင္ပင္ အၾကားအျမင္ကင္းမဲ့ၾကသည္။ နည္းဗ်ဴဟာလည္း ည့ံဖ်င္းၾကသည။္ လစ္လွ်င္လစ္သလိုလည္း မ႐ိုးမသားလုပ္ၾကသည္။ စစ္တပ္ကို ေပးကမ္းေထာက္ပံ့ရန္အတြက္ အခေၾကးေငြကို ေပးလုိက္လွ်င္ စစ္တပ္သို႔ မေရာက္ဘဲ ၾကားျဖတ္သံုးပစ္ၾကသည္။

လက္နက္၀ယ္ရန္ ေၾကးေငြကို ေပးလုိက္လွ်င္လည္း ေၾကးေငြသာ ဆံုးသည္။ လက္နက္ကိုမရ႐ွိေပ။

ဦးေဆာင္ညႊန္ၾကားမည့္သူ ဘယ္မွာမွမ႐ွိေပ။ နည္းလမ္းကို ႐ွာႀကံၿပီး ထုိနည္းလမ္းအတုိင္း လုပ္ကိုင္ေဆာင္႐ြက္မည့္ အေျမာ္အျမင္႐ွိ သူဟူ၍လည္း တဦးတေယာက္မွ် မ႐ွိေပ။ ကင္း၀န္မင္းႀကီးသည္ ၿငိမ္းခ်မ္းေရးရ႐ွိေစရန္ႏွင့္ အေက်အလည္ျဖစ္ေစရန္ အႀကံဉာဏ္ေပး သည္ကားမွန္၏။ သို႔ရာတြင္ ထိုစဥ္က ကင္း၀န္မင္းႀကီးသည္ တကိုယ္တည္းသာလွ်င္ ျဖစ္ေန႐ွာသည္။ ထို႔အျပင္ ထိုအခ်ိန္က လိုအပ္ေနသည့္ အရာမွာ အႀကံဉာဏ္မဟုတ္ေပ။ အၾကားအျမင္ဗဟုသုတသာ ျဖစ္ေလသည္။ အကယ္၍ ဘုရင္ မင္းတရားႀကီးနွင့္ မိဘုရားႀကီးတို႔သာ နားလည္မႈ႐ွိၾကပါလွ်င္….။ သို႔ေသာ္ မင္းမိဘုရားႏွစ္ပါးတို႔သည္ နားမလည္ၾကေပ။ သူတို႔သည္ သူတို႔၏ နန္းေတာ္အျပင္ဘက္က ကမၻာေလာကအေၾကာင္းကို ဘာမွနားမလည္ၾကေပ။ မိမိတို႔သည္ ကမၻာေပၚ႐ွိ ဘုရာင္ဧကရာဇ္တို႔ႏွင့္တန္းတူ ရည္တူပင္ အာဏာ႐ွိသည္။ ပညာ႐ွိသည္။ မိမိတို႔၏ တံခါး၀ေရာက္လာသည့္ မည္သည့္ ရန္သူႏွင့္မဆို အေပၚစီးကေနၿပီး စကားေျပာႏိုင္ေလာက္ေအာင္ ဘုန္းလက္႐ုံးႏွင့္ ျပည့္စံုသည္ဟူ၍ သူတို႔ကိုယ္သူတို႔ ထင္ေနၾကသည္။ သို႔ျဖစ္၍ ကင္း၀န္မင္းႀကီးက အေလ်ာ့ေပးလုိက္ဖို႔ရန္ အႀကံဉာဏ္ေပးေသာအခါ ကင္း၀န္မင္းႀကီးအား မိန္းမလ်ာ ဟူ၍လည္းေကာင္း၊ သစၥာေဖာက္ဟူ၍ လည္းေကာင္း၊ သမုတ္ၿပီးသူေပးသည့္ အႀကံဉာဏ္ကို ေဘးဖယ္ထားလုိက္ၾကေလသည္။

ဘာေၾကာင့္ သူတို႔အေလ်ာ့ေပးၾကရမည္နည္း။ သူတို႔ဘာလုပ္လုပ္အမွန္ဟု ကိန္းေသ တြက္ထားၾကသည္။ ျမန္မာအစိုးရႏွင့္ ဘံုေဘဘားမားကုမၸဏီတို႔ျဖစ္သည့္ကိစၥတြင္ အိႏၵိယအစိုးရ ၾကား၀င္ျခင္းသည္ ကိုယ္ႏွင့္မဆိုင္တာကို ၀င္စြက္သည္ဟု ျမန္မာဘုရင္ႏွင့္ သူတို႔၏ အတုိင္ပင္ခံ အမတ္ႀကီးမ်ားက ယူဆၾကသည္။ အဂၤလန္ျပည္သည္ ျပင္သစ္ကို ဤသို႔ လုပ္ရဲမွာမဟုတ္။ အေမရိက ကိုလည္း ဤသို႔ လုပ္ရဲမည္မဟုတ္။ ႐ု႐ွားကိုလည္း ဤသို႔ လုပ္ရဲမည္မဟုတ္။ သို႔ျဖစ္လွ်င္ သူတို႔ကိုလည္း ဘာေၾကာင့္ လုပ္ရဲရမည္နည္း။ ထိုႏိုင္ငံမ်ားႏွင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံကား မတူေပ။ ထိုႏိုင္ငံမ်ားသည္ အင္အားႀကီး မားသည္။ စြက္ဖက္မႈကို တံု႕ျပန္ႏိုင္စြမ္း႐ွိသည္။ ျမန္မာႏုိင္ငံကား အင္အားအလြန္နည္းပါးသည္ျဖစ္၍ လက္ရဲဇက္ရဲသူတစ္ဦးဦး၏ သားေကာင္ျဖစ္သြားႏုိင္သည္။ ယင္းျခားနားခ်က္ကို သူတို႔ မစဥ္းစားမိၾကေပ။

သူတို႔ကို မည္သူကမွ အမွန္သေဘာကို ေျပာမျပၾကေပ။ ေျပာလည္းမေျပာ၀ံ့ေပ။ တကြက္မွားသြား သည္ႏွင့္တၿပိဳင္နက္ အျပစ္ဒဏ္အစီရင္ခံရသည့္ ထံုးမ်ား ႐ွိေနေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ နန္းေတာ္ တံခါးအျပင္ဘက္၌ အၾကားအျမင္႐ွိေနသည္။ အေၾကာက္အ႐ြံ႕႐ွိေနသည္။ နန္းေတာ္တြင္း၌ကား မ်က္စိကန္းတေစၦမေၾကာင္႐ွိေနသည္။ သူတို႔သည္ ယင္းကေလးသူငယ္ ႏွစ္ဦးတို႔သည္ အိပ္မက္ မက္ေနၾကသည္။ သူတို႔သည္ အဂၤလန္ႏွင့္တုဖက္ယွဥ္ၿပိဳင္ႏိုင္စြမ္းမ႐ွိဟု သူတို႔အား မည္သူကမွ အရိပ္အျမြက္ မေျပာ၀ံ့ၾကေပ။ ကင္း၀န္မင္းႀကီးလည္း အႀကံဉာဏ္သာေပးသည္။ အမွန္သေဘာကိုမူ ေျပာ မျပ၀ံ့ေပ။ သူအရိပ္ျပသည္ကို အေကာင္ မထင္ေပ။ တလြဲသာထင္ေနသည္။ ဘုရင္မင္းတရားႀကီးႏွင့္ သူ႔အစိုးရသည္ သူတို႔၏ ေနာက္၌ ထိုးေဖာက္ဖို႔ရန္ မလြယ္သည့္ တပ္မေတာ္ႀကီး႐ွိေနသည့္ အလား ျပဳမူလုပ္ကိုင္ေနၾကသည္။ ထိုအခ်ိန္က ၿဗိတိသွ်အစိုးရထံေပးသည့္ သူတို႔၏ စာခၽြန္ေတာ္အားလံုး၌ အားမာန္သေဘာသည္ ေပၚလြင္ ေနေပသည္။ မိမိတို႔ဘက္က လံုး၀မွန္ကန္သည္ဟူ၍ လည္းေကာင္း၊ စြက္ဖက္မႈဟူသမွ်ကိုတြန္းလွန္ပစ္ႏုိင္သည့္စြမ္းအား မိမိတို႔တြင္႐ွိသည္ဟူ၍လည္းေကာင္း၊ စိတ္ခ်လက္ခ် ယံုၾကည္ထားျခင္းသည္လည္း သူတို႔၏ စာခၽြန္ေတာ္မ်ား၌ထင္႐ွားေနေပသည္။ ကၽြႏ္ုပ္အေနႏွင့္ ယခု အတိတ္ကို ျပန္ၾကည့္လုိက္သည့္အခါ၌ကား ယင္းသူငယ္ဘုရင္္ကေလးမ်ား၏ အေျခအေနသည္ ၾကင္နာ သနားဖြယ္အျပည့္႐ွိေနသည္။ သူတို႔၏ ကေလးပီပီ မသိနားမလည္မႈ၊ သူတို႔၏အင္အားနည္းပါးမႈ၊ သူတို႔၏ အာဏာႏွင့္ တန္ခိုးကို ဆုပ္ကိုင္ထားလြန္းမႈ၊ ယင္းအျခင္းအရာမ်ားသည္ ၾကင္နာသနားဖြယ္ရာပင္ျဖစ္ေလ သည္။ ယင္းအျခင္းအရာမ်ားသည္ သူတို႔အား ဘယ္လမ္းဘယ္ခရီးသို႔ ပို႔ေဆာင္မည္ဆိုသည္ကို သိေနရေသာ ကၽြႏု္ပ္တို႔အဖို႔ ယင္းအျခင္းအရာမ်ားထက္ သနားၾကင္နာစရာ ေကာင္းေသာအရာ မ႐ွိႏိုင္ေတာ့ေပ။

ဤကား ၁၈၈၅ ခုႏွစ္ မိုးကုန္ခ်ိန္အေျခအေနျဖစ္ေလသည္” ဟူ၍ ေရးသားေဖာ္ျပထားေလသည္။ ဖိလဒင္းေဟာသည္ အျခားစာအုပ္မ်ားတြင္ သစ္ကုမၸဏီႏွင့္ ျမန္မာအစိုးရအခ်င္းမ်ားရသည့္ကိစၥ ကို ေရး သားတင္ျပထားသည္ကို ေတြ႕ရေလသည္။

၁၈၈၅ ခုႏွစ္ ေမလ ေလာက္က ဖိလဒင္းေဟာသည္ သီေပါဘုရင္အုပ္စိုးေနသည့္ အထက္ျမန္မာႏုိင္ငံသို႔ ေရာက္သြားေလသည္။ ထိုအခ်ိန္က တတိယျမန္မာ-အဂၤလိပ္ စစ္ပြဲ မျဖစ္ေသးေပ။ ထိုစဥ္က ျမန္မာႏိုင္ငံအတြင္း ကူးသန္းသြားလာေရးမွာ မလြယ္ကူေပ။ ဖိလဒင္းေဟာ သစ္ကုမၸဏီ၏တာ၀န္ အရ အထက္ျမန္မာႏုိင္ငံသို႔ သြားသည့္အခါ အဂၤလိပ္ပိုင္ႏွင့္ ျမန္မာပိုင္နယ္စပ္ကို ခဲခဲယဥ္းယဥ္းျဖတ္ေက်ာ္ ၿပီးသြားရေလသည္။ ယင္းခရီးစဥ္ကို သူ၏ A People at School အမည္႐ွိ စာအုပ္၌ ေရးသားေဖာ္ျပထားေလသည္။ အထက္ျမန္မာႏုိင္ငံသို႔သြားၿပီး ဖိလဒင္းေဟာ ပထမဆံုးေန သည့္ေနရာမွာ “နင္းၾကမ္း” အမည္႐ွိ သစ္ေတာနယ္ေျမျဖစ္သည္။ နင္းၾကမ္းမွာ ပ်ဥ္းမနားနယ္႐ွိ သစ္ေတာ္အခ်က္အခ်ာနယ္ေျမျဖစ္သည္။ ဖိလဒင္းေဟာသည္ ၎ၾကမ္းတြင္ အဂၤလိပ္-ျမန္မာ တတိယစစ္ပြဲ ျဖစ္ပြားသည္အထိ ေနသြားခဲ့ေလသည္။

၁၈၈၅ ခုႏွစ္ ႏို၀င္ဘာလ ၂၉ ရက္ေန႔တြင္ မႏၱေလးၿမိဳ႕က်ၿပီး အ႐ွင္ႏွစ္ပါးကို အဂၤလိပ္တို႔က အိႏိၵယသို႔ေခၚေဆာင္သြားၾကသည္။ ထို႔ေနာက္ ခုနစ္လအၾကာ ၁၈၈၆ ခုႏွစ္ ဇူလိုင္လတြင္ ဖိလဒင္းေဟာ မႏၱေလးသို႔ ေရာက္သြားေလးသည္။ ထိုစဥ္က မႏၱေလးၿမိဳ႔၏ အေျခအေနကို ဖိလဒင္းေဟာသည္ သူ၏ စာအုပ္တြင္ ေရးသားေဖာ္ျပထားသည္။ ထိုစဥ္က မႏၱေလးနန္းေတာ္သည္ အထက္ျမန္မာႏုိင္ငံ အဂၤလိပ္အစိုးရ၏ ဗဟိုဌာနျဖစ္ေနေလသည္။ အဂၤလိပ္စစ္ဗိုလ္ခ်ဳပ္၏ ဌာနခ်ဳပ္ကိုလည္း နန္းတြင္းမွာပင္ ထားေလသည္။ ယခင္က မိဘုရားမ်ား၊ ရံေ႐ြေတာ္မ်ား၊ မွဴးမတ္မ်ားေနခဲ့ေသာ အေဆာင္ေတာ္မ်ားမွာ အဂၤလိပ္အရာ႐ွိမ်ား စတည္းခ်ရာ ျဖစ္ေနသည္။ ပလႅင္ဆန္း၊ ပလႅင္ေဆာင္မ်ားမွာ ႐ုံးမ်ားျဖစ္ေနသည္။

ညီလာခံခန္းမေဆာင္မ်ားမွာ ထမင္းစားခန္းမ်ားျဖစ္ေနသည္။ အထက္ျမန္မာႏုိင္ငံကို အုပ္ခ်ဳပ္ေသာ ေကာ္မ႐ွင္နာမင္းႀကီး ဆာဘားနဒ္လည္း နန္ေတာ္အတြင္း၌ပင္ေနေလသည္။ ဖလဒင္းေဟာ သည္ အစိုးရအမႈထမ္းရန္ ေကာ္မ႐ွင္နာမင္းႀကီး ထံမွ အမိန္႔ကို ေစာင့္ဆုိင္းေနေလသည္။ ယင္းသို႔ေစာင့္ ဆိုင္းေနစဥ္အတြင္း ေကာ္မ႐ွင္နာမင္းႀကီး၏ ႐ုံးအရာ႐ွိမ်ားႏွင့္ အတူတကြ နန္းေတာ္အတြင္း ၌ပင္ ေနထုိင္ေလသည္။ ထိုအခ်ိန္ကား မႏၱေလးၿမိဳ႕ က်သါားသည္မွာ ပူပူေႏြးေႏြးပင္ ႐ွိေသးသည္။ သို႔ျဖစ္၍ ဖိလဒင္းေဟာ သိ႐ွိရသည့္ မႏၱေလးနန္းေတာ္ႏွင့္ ျမန္မာဘုရင္၊ ျမန္မာမိဘုရားမ်ားအေၾကာင္းမ်ားမွာ လတ္လတ္ဆတ္ဆတ္ပင္ ႐ွိေသးသည္။

ထုိ႔ေၾကာင့္ ၁၈၉၉ ခုႏွစ္ ထုတ္ေ၀သည့္ Thibaw’s Queen စာအုပ္ပါ အခ်က္အလက္မ်ားမွာ မွန္ကန္မႈႏွင့္ အနီးစပ္ဆံုးေသာ အေၾကာင္းအရာမ်ားျဖစ္ႏုိင္ ေလသည္။ ယင္းစာအုပ္ကို ၁၉၇၂ ခုႏွစ္ “သီေပါမေဟသီ” အမည္ျဖင့္ ျမန္မာျပန္ေရးသားထုတ္ေ၀ခဲ့ေသာ ဆရာပါရဂူကလည္း -

“ျမန္မာျပည္အေၾကာင္းေရးသားသည့္ ႏိုင္ငံျခားသားမ်ားအနက္ ျမန္မာျပည္သူျပည္သားမ်ားအေနႏွင့္ စြဲလမ္းႏွစ္ၿခိဳက္ေန သည့္ စာေရးဆရာတစ္ဦးမွာ အဂၤလိပ္လူမ်ိဳး ဖိလဒင္းေဟာျဖစ္ေလ သည္။ ျမန္မာျပည္အေၾကာင္းကို ေရးသားရာ၌ တစ္ဦးႏွင့္တစ္ဦး မတူၾကေပ။ အခ်ိဳ႕မွာ ျမန္မာရာဇ၀င္ သမုိင္းကို ေရးၾကသည္။ အခ်ိဳ႕က မ်က္ျမင္ကိုယ္ေတြ႕ကို ေရးၾကသည္။ အခ်ိဳ႕က ခရီးသြားမွတ္တမ္းေရး ၾကသည္။ အခ်ိဳ႕က ဘာသာ၊ ယဥ္ေက်းမႈ ဓေလ့ထံုးစံအေၾကာင္းတို႔ကို ေရးၾကသည္။ အခ်ိဳ႕က ျမန္မာျပည္ ကို ေနာက္ခံထားၿပီး ၀တၳဳေရးၾကသည္။ ယင္းသို႔ ေရးသားၾကရာ၌ ျမန္မာျပည္အေၾကာင္းကို မွန္မွန္ ကန္ကန္ တိတိက်က် ေရးသားႏုိင္သူက နည္းသည္။ အခ်ိဳ႕အေရးအသားမ်ားမွာ တိမ္းေစာင္းေနၿပီး၊ အခ်ိဳ႕အေရးအသားမ်ားမွာ ဘက္လုိက္ေရးသား ထားေလသည္။

ဖိလဒင္းေဟာ၏ အေရးအသားမ်ားမွာကား ထိုကဲ့သို႔ မဟုတ္ေပ။ ဖိလဒင္းေဟာသည္ ျမန္မာႏုိင္ငံ ၌ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ ေနထိုင္သြားခဲ့သည္။ ယင္းသို႔ ေနထိုင္စဥ္အတြင္းျမန္မာတို႔၏ အတြင္းသေဘာကို ႏႈိက္ ၿပီး ေလ့လာသည္။ ေလ့လာသမွ်ကို အေျခခံၿပီး စာအုပ္ေရးသည္။ ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပၚ၌ထားေသာ သူ၏ ေစတနာကလည္း မွန္သည္။ သူ၏ ေလ့လာခ်က္ကလည္း ခိုင္မာသည္။ သို႔ျဖစ္၍ သူေရးသားထားသည့္ ျမန္မာအေၾကာင္းစာအုပ္မ်ားမွာ သမာသမတ္က်ၿပီး ျမန္မာလူမ်ိဳးတို႔၏ ဘ၀အမွန္ႏွင့္ နီးစပ္သည့္ စာအုပ္မ်ား ျဖစ္ေနေပသည္။”

ဖိလဒင္းေဟာသည္ မႏၱေလးၿမိဳ႕၌ ေနထိုင္စဥ္အတြင္း ေက်ာက္ဆည္ၿမိဳ႕အုပ္ခန္႔အပ္ခံရ၍ ေက်ာက္ဆည္ၿမိဳ႕ သို႔ ေျပာင္းေ႐ႊ႕ေနထိုင္သည္။ ျမန္မာႏုိင္ငံ ျပန္တမ္း၀င္အရာ႐ွိႀကီးမ်ား၏ အမႈထမ္းသမုိင္းတြင္ မႏၱေလးၿမိဳ႕ ၌ ေဟညသည္ တစ္ပတ္ၾကာမွ် ၿမိဳ႕အုပ္လုပ္သည္ ဟု ပါ႐ွိေလသည္။ ေက်ာက္ဆည္၌လည္း မၾကာ လွေပ။ ေက်ာက္ဆည္ၿမိဳ႕သို႔ ၁၈၈၆ ခုႏွစ္ ၾသဂုတ္လ ၆ ရက္ေန႔တြင္ ေရာက္ၿပီး ေအာက္တိုဘာလ ၁၉ ရက္ေန႔တြင္ ႐ွိမ္းမကားသို႔ ၿမိဳ႕အုပ္အျဖစ္ႏွင့္ပင္ ေျပာင္းေ႐ႊ႕ရေလသည္။

႐ွိမ္းမကားသို႔ ေရာက္ေသာအခါ ေက်ာက္ဆည္ႏွင့္မတူသည့္အေျခအေနကို ဖိလဒင္းေဟာေတြ႕႐ွိရေလ သည္။ ေက်ာက္ဆည္တြင္ ၿငိမ္၀ပ္ပိျပားမႈ႐ွိေသာ္လည္း ႐ွိမ္းမကား၌ လႈပ္႐ွားထၾကြမႈမ်ား႐ွိေနသည္။ သူ႔အလုပ္မွာ ၿမိဳ႕အုပ္ျဖစ္ေသာ္လည္း ႐ွိမ္းမကား၌ စစ္တပ္ကို သတင္း႐ွာေပးရသည့္ ေထာက္လွမ္းေရး အလုပ္ကိုသာ လုပ္ေနရသည္။ ထုိစဥ္က ႐ွိမ္းမကားနယ္တြင္ နာမည္ႀကီးျဖစ္သည့္ ဗိုလ္ေမာင္႐ိုင္တို႔၏ ရန္က ဖိလဒင္းေဟာ သူ၏ A People at School တြင္ လည္းေကာင္း၊ The Soul of a People (ျမန္မာ့စိတ္သဏၭာန္) တြင္လည္းေကာင္း၊ ႐ွိမ္းမကားနယ္မွ နယ္ခ်ဲ႕ေတာ္လွန္ထၾကြမႈမ်ားအေၾကာင္းႏွင့္ ဗိုလ္ေမာင္႐ိုင္၏ အေၾကာင္းကို တခမ္းတနားေရးသား ေဖာ္ျပထားေလသည္။

၁၈၈၇ ခုႏွစ္ ဇန္န၀ါရီလ ၁၃ ရက္ေန႔တြင္ ေ႐ႊဘိုသို႔ ၿမိဳ႕အုပ္အျဖစ္ႏွင့္ပင္ ေျပာင္းေ႐ႊ႕ရသည္။ ထိုမွတဆင့္ ၿမိဳ႕အုပ္ရာထူးႏွင့္ပင္ ဧၿပီလတြင္ေကာလင္းသို႔ ေျပာင္းေ႐ႊ႕ရသည္။ ေကာလင္းတြင္ ေနစဥ္ အဂၤလိပ္အစိုးရ ကို ေတာ္လွန္ျခားနားေနေသာ ၀န္းသိုေစာ္ဘြားႀကီး ကို ဖိလဒင္းေဟာ ေတြ႕ဆံုခဲ့ရေလသည္။ ၁၈၈၈ ခုႏွစ္ ဇူလိုင္လတြင္ ဖိလဒင္းေဟာသည္ ေကာလင္းမွ ခ်င္းေတာင္သို႔ ေျပာင္းေ႐ႊ႕သြားရသည္။ ကေလးၿမိဳ႕တြင္ ဥေရာပတိုက္သား အေဖာ္ဟူ၍ အျခားတစ္ဦးတစ္ေယာက္မွ် မ႐ွိဘဲ သူတစ္ဦးတည္းေနရေလသည္။ ၁၈၈၉ ခုႏွစ္ ဒီဇင္ဘာလက်မွ ခ်င္းေတာင္မွ ေျပာင္းေ႐ႊ႕ရေလသည္။

ဖိလဒင္းေဟာသည္ အစိုးရအမႈထမ္းဘ၀ျဖင့္ ျမန္မာျပည္အရပ္ရပ္တြင္ က်င္လည္ခဲ့သည္။ သူအမႈထမ္း ခဲ့ေသာ ၿမိဳ႕မ်ားမွာ ေက်ာက္ဆည္၊ ႐ွိမ္းမကား၊ ေ႐ႊဘို၊ ေကာလင္း၊ ခ်င္းေတာင္၊ မလႈိင္၊ ၀မ္းတြင္း၊ ရန္ကုန္၊ ၀န္းသို၊ သရက္၊ မေကြး၊ စစ္ကိုင္း၊ ဘုတလင္၊ ျမင္းၿခံ၊ အင္စိန္တို႔ ျဖစ္သည္။ အမႈထမ္းခဲ့သည့္ ရာထူးမ်ား မွာလည္း ၿမိဳ႕အုပ္၊ လက္ေထာက္ေကာ္မ႐ွင္နာမင္းႀကီး စသည္တို႔ျဖစ္သည္။ တစ္ခါတစ္ရံ အေရးပိုင္ တာ၀န္မ်ားကိုလည္း ထမ္း႐ြက္ရေလသည္။ ၁၈၈၆ ခုႏွစ္မွစ၍ အစိုးရအမႈထမ္းလုပ္လာခဲ့ရာ ၁၉၀၆ ခုႏွစ္က်မွ အၿငိမ္းစားယူခဲ့ေလ သည္။ အျငိမ္းစားမယူမီအတြင္း ၁၈၉၁ ခုႏွစ္က တ႐ုတ္ျပည္ႏွင့္ ဂ်ပန္ျပည္ သို႔လည္း သြားလုိက္ေသးသည္။

ဖိလဒင္းေဟာသည္ အိုင္ယာလန္ျပည္ ရာသို၀င္ၿမိဳ႕၌ ၁၈၅၃ ခုႏွစ္ စက္တင္ဘာလ ၁၉ ရက္ေန႔တြင္ ဖြားျမင္ခဲ့သည္။ အိပ္ခ်္ဘီေဟာ (H.B.Hall) ၏ တစ္ဦးတည္းေသာသားျဖစ္သည္။ လီမန္တန္ေကာလိပ္တြင္ ပညာသင္ၾကားခဲ့သည္။ ၁၉၀၅ ခုႏွစ္တြင္ ေဂ်အမ္မဒ္ခ္ သမီး မာဂရက္အီလာဒင္ႏွင့္ အိမ္ေထာင္က်၍ သားတစ္ေယာက္၊ သမီးတစ္ေယာက္ ထြန္းကားခဲ့သည္။ ၁၈၇၈ ခုႏွစ္ ၌ ႐ြက္သေဘၤာျဖင့္ ကမၻာတစ္ပတ္ ခရီးထြက္ခဲ့ဖူးသည္။ ဖိလဒင္းေဟာသည္ ၁၉၁၇ ခုႏွစ္တြင္ ကြယ္လြန္အနိစၥေရာက္ခဲ့သည္။

ဖိလဒင္းေဟာသည္ ျမန္မာျပည္၏ ေရစက္သည္ သူ႔တစ္သက္၌သာ ကုန္ဆံုးသြားသည္မဟုတ္ေပ။ ဖိလ ဒင္းေဟာ၏ သားလည္း အစိုးရ အမႈထမ္းအျဖစ္ျဖင့္ ျမန္မာျပည္သို႔ ေရာက္လာေလသည္။ ဖိလဒင္းေဟာ၏ သားသည္ ဒုတိယကမၻာစစ္ျဖစ္သည္အထိ ျမန္မာျပည္၌ ႐ွိေနသည္။ သို႔ေသာ္ ျမန္မာျပည္၌ သူ႔ဇာတ္ကို သူသိမ္းသြားသည့္ သတင္းကို ၾကားရသည္မွာ ေၾကကြဲ၀မ္းနည္းဖြယ္ ေကာင္းလွသည္။

ဖိလဒင္းေဟာ၏ သားသည္ ထိုအခ်ိန္က တရားဌာနအတြင္း၀န္အျဖစ္ အမႈထမ္းေနသည္။ ရန္ကုန္ကို ဂ်ပန္တို႔ စတင္ဗံုးႀကဲေသာအခါ အစိုးရအဖြဲ႕ ေျပာင္းၾကေ႐ႊ႕ၾကသည္။ ရန္ကုန္ေဆး႐ုံလူနာမ်ားကို အထက္ျမန္မာျပည္သို႔ ရထားျဖင့္ သယ္ေဆာင္သြားသည္။ တဆက္တည္း မွာပင္ အ႐ူးေထာင္အတြင္း၌ ထားေသာအ႐ူးမ်ား၏ ျပႆနာေပၚလာသည္။ အ႐ူးမ်ာကို အထက္ျမန္မာႏုိင္ငံကို သယ္ေဆာင္သြားဖို႔ ရာလည္း မျဖစ္ႏုိင္ေပ။ ေထာင္ထဲတြင္ ပိတ္ထားခဲ့ဖို႔ရာကလည္း ငတ္၍ ေသဖို႔ရာသာ႐ွိသည္။ သို႔ျဖစ္၍ အ႐ူးမ်ားကို ေထာင္ဖြင့္ၿပီး လႊတ္လုိက္ေလသည္။ အ႐ူးမ်ားကို လႊတ္ေပးဖို႔ အမိန္႔ေပးသူမွာ ဖိလဒင္းေဟာ၏ သား တရားေရးဌာနအတြင္း၀န္ျဖစ္ေလသည္။ သို႔ရာတြင္ အ႐ူးမ်ားေထာင္က လြတ္သြားေသာအခါ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕လမ္းမ်ားေပၚ၌ အေျခအေနဆိုးမ်ားကို ေတြ႕ရေသာအခါ ဖိလဒင္းေဟာ၏ သားသည္ သူ႔ေၾကာင့္ ယင္းကဲ့သို႔ ျဖစ္ရသည္။ သူ႔၌သာ တာ၀န္႐ွိသည္ဆိုၿပီး သူ႔ကိုယ္သူသတ္ေသသြားေလသည္။

ထိုအေၾကာင္းကို ေမာရစ္ေကာလစ္၏ First and Last in Burma အမည္႐ွိစာအုပ္၌ အစိုးရ၏ အစီရင္ခံစာတစ္ခုကို ကိုးကား၍ ေရးသားထားေလသည္။

ဖိလဒင္းေဟာသည္ စုစုေပါင္းစာအုပ္ (၁၄) အုပ္ ေရးသားျပဳစုသြားခဲ့ေလသည္။ သူသည္ ေဆာင္းပါး၊ စာတမ္းအမ်ားအျပားကိုလည္း ေရးသားသြားေလသည္။ သူေရးသားခဲ့သည့္ စာအုပ္မ်ားမွာ-

(၁) The Soul of a People (၁၈၉၈)
(၂) Thibaw’s Queen (၁၈၉၉)
(၃) Palace Tales (၁၉၀၀)
(၄) For England (Tale & Poems) (၁၉၀၄)
(၅) The Hearts of Men (၁၉၀၄)
(၆) A People at School (၁၉၀၆)
(၇) The Inward Light (၁၉၀၈)
(၈) One Immortality (၁၉၀၉)
(၉) The Way of Peace (၁၉၁၀)
(၁၀) The World Soul (၁၉၁၃)
(၁၁) Margaret’s Book (၁၉၁၃)
(၁၂) Love’s Legend (၁၉၁၄)
(၁၃) The Field Honor (၁၉၁၅)
(၁၄) The Nature of War & It’s Cause (၁၉၁၉)
စသည္တို႔ျဖစ္သည္။

စာကိုး
၁) သန္း၀င္းလႈိင္၊ အႏွစ္ခ်ဳပ္ျမန္မာ့သမုိင္းအဘိဓာန္ ပထမတြဲ (ပ) ႀကိမ္ ၂၀၁၀၊ ပညာေ႐ႊေတာင္ စာအုပ္တုိက္။
၂) ပါရဂူ (ျမန္မာျပန္)၊ သီေပါ၏မေဟသီ၊ ခ်င္းတြင္းစာေပ၊ ပႀကိမ္၊ ၁၉၇၂။

Credit : Here